Tijdvak 5 – Stichting van een Nederlandse staat

Kenmerkend aspect:

• Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

Onvrede in de Nederlanden

Nederland was rond deze periode een gebied bestaande uit zeventien gewesten. Aan het begin van de 16e eeuw kwamen deze gewesten onder Spaans bestuur (Karel V) te staan. Karel V voerde een centralisatiepolitiek, verhoogde de belastingen en richtte de inquisitie op. De inquisitie was een kerkelijke rechtbank die verantwoordelijk was voor de vervolging van ketters (protestanten). Zijn zoon Filips II volgt hem vanaf 1555 op en zette de centralisatiepolitiek en vervolgingen door. Na 1559 stelde Filips II een landvoogd(es) aan zodat hij zelf niet langer in de Nederlanden aanwezig hoefde te zijn. Daarnaast voerde hij ook veel oorlogen waardoor de belastingen regelmatig verhoogd werden. Dit alles leidde tot grote onvrede onder de bevolking van de gewesten.

Beeldenstorm (1566)

De plaatsvervanger van Filips II was gedurende de eerste periode zijn halfzus, Margaretha van Parma. In het jaar 1566 boden tweehonderd Nederlandse edelen haar het Smeekschrift der Edelen aan. Dit was een verzoekschrift om een einde te maken aan de protestantse vervolgingen. Margaretha moest nog in overleg met haar broer, maar besloot wel al om enkele vervolgingen op te schorten/ af te zwakken. Dit leed ertoe dat de protestanten in de gewesten steeds meer bijeenkwamen op zogenoemde hagenpreken. Dit waren bijeenkomsten in de buitenlucht waarbij protestanten enigszins verscholen zaten achter bijvoorbeeld hagen. De protestanten wisten elkaar bij deze preken dusdanig op te hitsen, dat zij besloten om met elkaar de katholieke kerken te bestormen en verwoesten. De Beeldenstorm begon in het Zuiden, maar verspreidde zichzelf al snel door de rest van de Nederlanden. Als reactie hierop liet Filips II zijn zus vervangen door de ‘IJzeren’ Hertog van Alva. Deze kreeg de taak mee om orde op zaken te stellen en de verantwoordelijken te vervolgen.

Begin van de Opstand (1568)

In het jaar 1568 begon Willem van Oranje met het leiden van de Opstand vanuit Duitsland. Dit deed hij als reactie op de onthoofding van twee protestantse edellieden door Hertog van Alva. In het begin van de Opstand boekte Willem van Oranje nog weinig succes, maar dit veranderde in 1572 na de verovering van Den Briel. Hierbij werd hij geholpen door radicale protestanten die zichzelf ‘watergeuzen’ noemden.

Pogingen tot samenwerking

Doordat Filips II zo veel oorlogen voerde, had hij niet altijd genoeg geld om zijn soldaten te betalen. Dit zorgde voor veel onvrede onder Spaanse soldaten en resulteerde uiteindelijk ook in de Spaanse furie. Dit was een Spaanse plundertocht door de zuidelijke Nederlanden waarbij veel slachtoffers werden gemaakt. Als reactie hierop ondertekenden de gewesten de Pacificatie van Gent (1576). Dit was een verdrag waarin de gewesten met elkaar afspraken om samen te werken tegen de plunderende Spaanse soldaten. Deze samenwerking verliep niet al te soepel doordat veel radicale calvinisten een protestantse staat wilden creëren waarin het katholicisme verboden werd. Vier zuidelijke gewesten besloten om deze reden weer samen te gaan werken met de Spanjaarden en sloten met elkaar de Unie van Atrecht (1579). De noordelijke gewesten sloten in hetzelfde jaar de Unie van Utrecht waarin werd afgesproken de strijd tegen de Spanjaarden voort te zetten.

Filips II beschouwde de Opstand als godslastering en zag Willem van Oranje als verantwoordelijke. In het jaar 1580 verklaart hij daarom Willem van Oranje vogelvrij. Dit betekende dat iemand buiten de bescherming van de wet werd geplaatst. De vogelvrijverklaring leidde ertoe dat dezelfde gewesten van de Unie van Utrecht, het Plakkaat van Verlathinge (1581) ondertekenden. In dit plakkaat werd Filips II als vorst afgezet.

Tegenslagen

In het jaar 1584 werd Willem van Oranje vermoord door een Franse katholiek, Balthasar Gerards. Dit was een grote tegenslag voor de gewesten die nog in opstand waren aangezien Willem van Oranje hun beoogd vorst was. Ondertussen heroverde de nieuwe Spaanse landvoogd veel zuidelijke gewesten waaronder Antwerpen (1585). Dit was ook een grote tegenslag omdat Antwerpen destijds het handelscentrum van de wereld was.

Doordat er geen edellieden of vorsten waren die de noordelijke gewesten wilden leiden, besloten deze gewesten zelfstandig verder te gaan zonder vorst. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd in 1588 uitgeroepen.

Vervolg Nederlandse Opstand in het kort

• Vanaf 1585 volgde Maurits van Oranje zijn vader op als stadhouder van de Republiek.
• In 1602 werd de Verenigd Oost-Indische Compagnie opgericht door de Staten-Generaal. Dit was een idee van raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt.
• Van 1609 tot 1621 vond het Twaalfjarig Bestand plaats, een wapenstilstand tussen de Republiek en Spanje.
• In 1619 werd Johan van Oldenbarnevelt onthoofd op het bevel van Maurits van Oranje
• In 1621 werd de West-Indische Compagnie opgericht
• De opvolger van Maurits was zijn halfbroer Frederik Hendrik van Oranje (1625-1647). Hij heroverde meerde steden terug van de Spanjaarden. Zijn heroveringen hebben min of meer de huidige grenzen van Nederland bepaald.